Ubon Agenda 2022 ปฏิบัติการศิลปะรำลึก 121 ปี ‘ผู้มีบุญ’ แห่งศึกโนนโพธิ์ จังหวัดอุบลฯ

Ubon Agenda 2022 121 ปี ผู้มีบุญแห่งศึกโนนโพธิ์ - Urban Creature

1,128

April 8, 2022April 8, 2022

ใครเคยได้ยินเรื่องเล่าเกี่ยวกับ ‘ผู้มีบุญ’ หรือ ‘กบฏผีบุญ’ บ้าง?

ย้อนไป พ.ศ. 2444 หมู่บ้านสะพือ อำเภอตระการพืชผล จังหวัดอุบลราชธานี เคยเป็นพื้นที่สังหารแห่ง ‘ศึกโนนโพธิ์’ ที่รัฐสยามในสมัยนั้นใช้ความรุนแรงปราบปรามประชาชนที่ลุกฮือต่อต้านอำนาจภายใต้ชื่อกลุ่ม ‘ผู้มีบุญ’ การปะทะกันครั้งนั้นส่งผลให้มีผู้เสียชีวิตกว่า 300 ราย โดยส่วนใหญ่เป็นฝ่ายผู้มีบุญ

ผู้แพ้ที่รอดชีวิตจำนวนหนึ่งถูกทหารสยามจับตัวไปที่ทุ่งศรีเมือง อำเภอเมืองอุบลราชธานี ส่วนผู้แพ้ที่เหลือแค่วิญญาณถูกตัดหัวเสียบประจาน ร่างถูกทิ้งกองรวมในบ่อดิน ทั้งหมดถูกตั้งชื่อประณามว่าเป็น ‘กบฏผีบุญ’ เพื่อผลักความเป็นมนุษย์ออกจากผู้มีบุญ เพราะการใช้คำว่า ‘ผี’ ทำให้คนเหล่านี้กลายเป็นปีศาจที่ต่ำกว่าสัตว์ เช่น ควาย หมู และหมา ส่วนวาทกรรม ‘กบฏ’ เป็นสิ่งที่สร้างขึ้นเพื่อสร้างความชอบธรรมให้กับการกำจัดผู้เห็นต่างทางการเมืองของรัฐไทยในสมัยนั้น เมื่อเพิ่มคำว่ากบฏจึงหมายความว่า ‘ฆ่าได้’

Ubon Agenda 2022 — ‘กบฏผีบุญ’ เมื่อ พ.ศ. 2444 ระหว่างถูกทหารควบคุมตัวไว้ ณ ทุ่งศรีเมือง เมืองอุบลราชธานี
ภาพจาก : ‘ประวัติศาสตร์อีสาน’ โดย เติม วิภาคย์พจนกิจ

ส่วนการต่อสู้ระหว่างรัฐและกบฏผู้มีบุญนั้นเกิดขึ้นจากหลายสาเหตุประกอบกัน ทั้งปัจจัยภายนอกและภายในประเทศ เช่น ความกดดันจากการขยายอาณานิคมของฝรั่งเศสบริเวณสองฝั่งแม่น้ำโขง และปัจจัยทางสังคมและเศรษฐกิจในการรวมศูนย์อำนาจและรีดเก็บส่วยของรัฐสยาม ที่สร้างความเดือดร้อนและความยากลำบากให้กับชาวอีสานอย่างมาก เป็นต้น

ทว่า การต่อสู้ของชาวบ้านและความตายของเหล่าผู้มีบุญกลับไม่ถูกพูดถึง ไม่มีในตำราเรียน และไม่ถูกบันทึกไว้ในประวัติศาสตร์ชาติไทยแต่อย่างใด เป็นเพียงเรื่องราวที่ถูกเล่าต่อกันมาจากลูกหลานของคนในหมู่บ้านสะพือ และจากการรวบรวมหลักฐานและเอกสารจำนวนมาก ศึกโนนโพธิ์และความตายของผู้มีบุญจึงเป็นประวัติศาสตร์ดำมืด ที่อาจถูกกาลเวลากลบฝังไม่วันใดก็วันหนึ่ง

121 ปีผ่านไป ศึกโนนโพธิ์แห่งบ้านสะพือถูกนำกลับมาพูดถึงอีกครั้ง ที่งาน ‘Ubon Agenda 2022’ ปฏิบัติการทางศิลปะและการทำบุญให้แก่ผู้มีบุญ จัดโดยกลุ่มศิลปิน นักวิชาการ และชาวบ้านสะพือ นำโดย ถนอม ชาภักดี นักปฏิบัติการทางศิลปะ

โดยระหว่างวันที่ 3 – 4 เมษายน 2565 กลุ่มศิลปิน นักวิชาการอีสาน และผู้ที่สนใจกว่า 30 คน ลงพื้นที่หมู่บ้านสะพือ เพื่อร่วมทำบุญแจกข้าวแด่ผู้ล่วงลับในศึกโนนโพธิ์ และถวายปัจจัยธรรมทานสำหรับก่อสร้าง ‘อนุสรณ์สถานโนนโพธิ์-บ้านสะพือ’ ซึ่งครั้งนี้ถือเป็นครั้งแรกที่มีการทำบุญเพื่ออุทิศส่วนกุศลนับตั้งแต่เกิดเหตุการณ์ปะทะเมื่อปี 2444

“บริเวณโนนโพธิ์เป็นเขตของผู้มีบุญ พวกเราถึงได้มาเรียกขวัญ เรียกวิญญาณที่ล่องลอยอยู่ เรามาเพื่อกล่าวว่า ขอให้ไปสู่สุคติได้แล้ว พวกเรามาทำบุญให้แล้ว และจะบันทึกเรื่องราวไว้ให้ลูกหลาน เพื่อเรียนรู้เรื่องราวประวัติศาสตร์” ถนอมกล่าว

นอกจากนั้น ในอำเภอเมืองอุบลราชธานี กลุ่มศิลปิน ‘ราษฎรัมส์ (RasaDrums)’ ได้แสดงละครรำลึกการปราบปรามผู้มีบุญเมื่อ 121 ปีก่อน นักแสดงแต่งกายคล้ายกบฏผู้มีบุญ และเริ่มการแสดงที่ทุ่งศรีเมือง หน้าบริเวณอนุสาวรีย์กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ จากนั้นจึงมุ่งหน้าสู่สะพานแม่น้ำมูล โดยมีการตีกลองประกอบการเดินของขบวน เพื่อสื่อถึงความโกรธ ความเศร้า และเสียงฝีเท้า

Ubon Agenda 2022 ยังจัดแสดงศิลปะที่เกี่ยวข้องและเชื่อมโยงกับกบฏผีบุญอีกหลายรูปแบบที่ร้าน ‘ส่งสาร’ ร้านกาแฟของคนอุบลฯ รุ่นใหม่ อยากส่งต่ออุดมการณ์ทางการเมือง ไอเดียสร้างสรรค์ ไปพร้อมๆ กับการขับเคลื่อนบ้านเกิด อ่านเรื่องราวของร้านส่งสารฉบับเต็มได้ที่ urbancreature.co/songsarn-coffee-home-roaster

ตัวอย่างกิจกรรมที่เกิดขึ้น ได้แก่ การฉายภาพยนตร์เกี่ยวกับการต่อสู้เพื่อประชาธิปไตยของประชาชน เช่น May 18, Les Misérables ปิดท้ายด้วย มนต์รักทรานซิสเตอร์ เพื่อไว้อาลัยต่อการจากไปของ วัฒน์ วรรลยางกูร นักเขียนชาวไทย ผู้ลี้ภัยทางการเมือง และเจ้าของวรรณกรรม มนต์รักทรานซิสเตอร์

และระหว่างวันที่ 1 – 30 เมษายน ที่ร้านส่งสารยังมีการแสดงดนตรีสดโดยวง ‘สามัญชน’ และนิทรรศการเครื่องแบบ ศาสตราวุธ และข้าวของเครื่องใช้ของผู้มีบุญที่เคยถูกใช้เมื่อ 121 ปีก่อน รวมไปถึงการจัดแสดง ‘ปฏิมากรรมพระเกลือ’ และผลงาน NFT โดยศิลปินอุบลฯ รุ่นใหม่ นามแฝงว่า ‘AVEGEE’

Ubon Agenda 2022 จึงเป็นปฏิบัติการศิลปะครั้งสำคัญเพื่อรำลึกถึงผู้เสียชีวิตถึง 300 คน จากการลุกฮือต่อต้านอำนาจและการกดขี่ของรัฐในอดีต และยังเป็นการนำเสนอประวัติศาสตร์เกี่ยวกับผู้มีบุญเพื่อให้คนรุ่นใหม่ได้รับรู้และศึกษาต่อไปด้วย